DÖWLETLI BAŞLANGYÇLAR

Gahryman Arkadagymyzyň ýolbaşçylygynda «Türk­me­nis­tan — ro­waç­ly­gyň Wa­ta­ny» diý­lip yglan edilen 2019-njy ýylyň başy täze senagat üstünliklerini buşlaýan bereketli başlangyçlara bes­len­me­gi gu­wan­dy­ry­jy­dyr. 10-njy ýan­war­da Ahal we­la­ýa­ty­na iş sa­pa­ry­ny ama­la aşy­ryp, Owa­dan­de­pe­de gur­lan tä­ze, te­bi­gy gaz­dan benzin ön­dür­jek za­wo­dyň işi­niň aý­ra­tyn­lyk­la­ry, al­nyp ba­ryl­ýan iş­ler bi­len ta­nyş­dy we tä­ze önümçilik desgalarynyň goýberiş-sazlaýyş işleriniň baş­la­ma­gy­na ak pa­ta ber­di. Te­bi­gy gaz­dan ben­zin ön­dür­jek bu döw­re­bap top­lu­myň gu­rulma­gy bi­len, şeý­le önüm­çi­li­giň, dün­ýä­de il­kin­jileriň hatarynda biziň ýurdumyzda başynyň başlan­ýan­dy­gy kalp­la­ra çäk­siz buý­sanç ba­gyş­la­ýar.

Mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti top­lum­la­ýyn se­na­gatlaş­dyr­mak­da ýan­gyç-ener­ge­ti­ka top­lu­my­nyň önüm­çi­lik kuw­wa­ty­ny art­dyr­mak mö­hüm ähmi­ýe­te eýe­dir. Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­myz Türkmenistanyň nebitgaz senagatyny ösdürmegiň 2030-njy ýy­la çen­li dö­wür üçin mak­sat­na­masy­ny dur­mu­şa ge­çir­mek­de in­no­wa­sion teh­no­logi­ýa­lar or­naş­dy­ry­lan ga­zy gaý­ta­dan iş­le­ýän we gaz­hi­mi­ýa, ne­bit­hi­mi­ýa top­lum­la­ry­nyň gur­lu­şygy­na, iri ener­ge­ti­ka tas­la­ma­la­ryna da­şa­ry ýurt ma­ýa­la­ry­ny çek­me­gi üns mer­ke­zin­de sak­la­ýar.

Ug­le­wo­do­rod çig ma­ly­ny ulan­mak ar­ka­ly himiýa önümleriniň ýokary tehnologiýaly önümçi­li­gi­ni ýo­la goý­mak bo­ýun­ça iş­le­riň di­wer­sifi­ka­si­ýa­laş­dy­ryl­ma­gy­na uly üns gö­nük­di­ril­ýär. Gaz­hi­mi­ýa pu­da­gy, has ta­ky­gy, or­ga­ni­ki polimerleriň önümçiliginiň ýola goýulmagy ýurdu­my­zyň ýan­gyç-ener­ge­ti­ka top­lu­my­ny ös­dürme­giň gel­je­gi uly ugur­la­ry­nyň bi­ri­dir. Te­bi­gy gazyň ägirt uly gorlarynyň bolmagy netijesinde, bu önüm­le­riň içer­ki ba­zar üçin ön­dü­ril­me­gi hem-de daşary ýurtlara iberilmegi ykdysady taý­dan mak­sa­da­la­ýyk hem-de bäh­bit­lidir.

Hormatly Prezidentimiziň başlangyjy bilen ýur­du­myz­da te­bi­gy ga­zy kar­ba­mi­de, me­ta­no­la, ben­zi­ne, di­zel ýan­gy­jy­na, ole­fin­le­re we beý­leki önüm­le­re öwür­mek bo­ýun­ça teh­no­lo­gi­ýa­la­ry giňden ornaşdyrmak babatda işler üstünlikli alnyp ba­ryl­ýar. Türk­me­nis­tan­da on­lar­ça des­ga­lar — ka­ta­li­ti­ki ri­for­ming we mil­li­se­kund ka­ta­li­tiki kre­king des­ga­la­ry, ýo­ka­ry ok­tan­ly ben­zin­leri, çal­gy ýag­la­ry­ny, po­lip­ro­pi­le­ni ön­dür­ýän kärha­na­lar, di­zel ýan­gy­jy­ny suw bi­len aras­sa­la­ýan hem-de beý­le­ki dü­züm­le­ýin des­ga­lar gu­rul­dy. Hä­zir­ki wagt­da te­bi­gy gaz­dan di­zel ýan­gy­jyny, ke­ro­sin we naf­ta ön­dür­mek bo­ýun­ça ikin­ji tas­la­ma esa­sy da­şa­ry ýurt kom­pa­ni­ýa­la­ry bi­len bi­le­lik­de iş­jeň iler­le­dil­ýär. Tas­la­ma Ahal we­laýa­tyn­da ama­la aşy­ry­lar, bu ýer­de mo­tor ýan­gyjy­ny ön­dür­ýän se­na­gat top­lu­my hem dö­re­di­ler.

Gym­ma­ty, hik­me­ti eg­sil­me­ýän baý­lyk­la­rymyz bo­lan te­bi­gy ga­zyň­dyr ne­bi­tiň «ma­wy al­tyn», «ga­ra al­tyn» diý­lip ar­zy­la­nyl­ma­gy ýöne ýe­re däl. Bar­ha se­na­gat­laş­ýan dün­ýä­de uly önümçilikleriň ykbaly hut şu gymmatly baýlyk­lar bi­len gö­nü­den-gö­ni bag­ly­dyr. Ahal wela­ýa­tyn­da gur­lan te­bi­gy ga­zy su­wuk ýag­da­ýa öwür­ýän des­ga gel­je­gi uly ugur­la­ryň bi­ridir. Dün­ýä­niň meş­hur önüm ön­dü­ri­ji­le­ri­niň, şol san­da Da­ni­ýa­nyň «Hal­dor Top­soe» kom­pa­niýa­sy­nyň tä­ze en­jam­la­ry we öň­de­ba­ry­jy tehno­lo­gi­ýa­la­ry bi­len üp­jün edil­en bu top­lum­da her ýylda 1 milliard 785 million kub metr gaz gaý­ta­dan iş­le­ni­ler. Kär­ha­na­da «Euro-5» stan­dar­ty bo­ýun­ça ýo­ka­ry eko­lo­gi­ýa ta­lap­la­ryna laýyk gelýän A-92 görnüşli benziniň ýylda 600 müň tonnasynyň öndüriljekdigi bu arzyly önümiň içerki islegi kanagatlandyrmak bilen bir ha­tar­da, hal­ka­ra ba­zar­la­ra ýol sal­jak­dy­gyny gör­kez­ýär. Top­lum­da ýyl­da 12 müň ton­na di­zel ýan­gy­jy we 115 müň ton­na su­wuk­lan­dyry­lan gaz hem ön­dü­ri­ler. Bu bol­sa has gir­de­jili gazhimiýa önümleri bazarynda ýurdumyzyň my­na­syp or­ny eýe­le­me­gi­ne ge­ti­rer.

Owa­dan­de­pe­de gur­lan bu se­na­gat des­gasy tebigy gazy gaýtadan işlemegiň esasynda ýo­ka­ry hil­li, eko­lo­gi­ýa taý­dan aras­sa ben­zin ön­dür­ýän dün­ýä­de il­kin­ji gaz­hi­mi­ýa top­lu­my bo­lar. Te­bi­gy ga­zy has düýp­li we top­lum­laýyn gaý­ta­dan iş­le­mä­ge, on­dan gaý­ta­dan iş­le­nip al­nan önüm­le­riň eks­port­da­ky pa­ýy­ny art­dyrmaga aýratyn ähmiýet bermek bilen gurulýan şeý­le tas­la­ma­la­ry dur­mu­şa ge­çir­ýän ata Wata­ny­myz te­bi­gy gaz we çig ne­bit ýa­ly il­kinji energiýa serişdeleri bazarynda öz ornuny giňeltmek bilen birlikde gazhimiýa önümçili­gi­niň has gir­de­ji­li ba­za­ryn­da my­na­syp orun eýe­le­me­gi­ne tä­sir ed­ýär. Ahal we­la­ýa­ty­nyň çä­gin­de gur­ulýan, te­bi­gy ga­zy gaý­ta­dan işläp, ýo­ka­ry hil­li we eko­lo­gi­ýa taý­dan aras­sa ben­zin ön­dür­jek bu za­wod dün­ýä­de il­kin­ji tä­ze önüm­çi­li­giň ba­şy­ny baş­lar. Umu­my ba­hasy ABŞ-nyň 1 mil­liard 700 mil­lion dol­la­ry­na ba­ra­bar bo­lan bu tas­la­ma­ny «Türk­men­gaz» döw­let kon­ser­ni hem-de Ýa­po­ni­ýa­nyň «Ka­wasa­ki Heavy In­dust­ries Ltd.» we Türkiýäniň «Rönesans Endüstri Tesisleri Inşaat Sanaýi ve Ticaret A.Ş.» kom­pa­ni­ýalary dur­mu­şa ge­çir­di.

Kuw­wat­ly gaz­hi­mi­ýa top­lu­my­nyň gur­lu­şygyn­da ýaş­la­ryň müň­ler­çe­si zäh­met çek­ýär, olar dür­li ugur­lar bo­ýun­ça de­giş­li okuw­la­ry ge­çen hü­när­men­ler­dir. Bu ýer­de iş­le­riň baş­la­ma­gy bilen, 800-e golaý tä­ze iş orun­la­ry dö­re­dil­er.

Tä­ze önüm­çi­lik üçin «ma­wy ýan­gy­jyň» «Gün­do­gar — Gün­ba­tar» gaz ge­çi­ri­ji­sin­den alyn­jak­dy­gy­ny nyg­ta­mak ge­rek. «Şat­lyk» gaz ýa­ta­gyn­dan gaý­dyp, Ma­ry, Ahal, Bal­kan welaýatlarynyň çägi bilen Hazaryň etegindäki Be­lek gaz gy­sy­jy stan­si­ýa­sy­na çen­li uza­ýan bu gaz ge­çi­ri­ji tä­ze gu­rul­ýan za­wo­dyň go­la­ýyndan ge­çip gid­ýär. Bu döw­rü­mi­ziň äh­li tu­tumly işleriniň biri-biriniň üstüni ýetirýändiginiň ýe­ne-de bir gu­wan­dy­ry­jy su­but­na­ma­sy­dyr. Bu ýer­de taý­ýar önü­mi sarp edi­ji­le­re ug­rat­mak üçin de­mir we aw­to­mo­bil ýol­la­ry­nyň gur­luşygynyň hem meýilleşdirilendigi işleriň ählitarap­la­ýyn ut­ga­şyk­ly al­nyp ba­ryl­ýan­dy­gy­ny hasda aý­dyň tas­syk­la­ýar. Kuw­wat­ly gaz­hi­mi­ýa top­lu­my ýa­pon we dün­ýä tej­ri­be­le­ri­niň ösen nus­ga­la­ry esa­syn­da gur­lan­dyr.

Mil­li Li­de­ri­mi­ziň ýur­du­my­zyň ne­bit­gaz puda­gy­nyň öňün­de ug­le­wo­do­rod çig ma­ly­nyň çy­ka­ryl­ýan möç­ber­le­ri­ni art­dyr­mak, tä­ze ýatak­la­ry öz­leş­dir­mek, top­lu­myň kär­ha­na­la­ry­ny teh­ni­ki taý­dan en­jam­laş­dyr­mak, döw­re­bap tehno­lo­gi­ýa­la­ry giň­den or­naş­dyr­mak, ga­zy gaý­tadan işleýän täze önümçilikleri döretmek barada go­ýan we­zi­pe­le­ri yl­my, bi­li­mi we önüm­çi­li­gi ut­gaş­dy­ryp alyp bar­mak ar­ka­ly çö­zül­ýär. Iň ýo­ka­ry teh­no­lo­gi­ýa­lar bi­len en­jam­laş­dy­ry­lan, iň tä­ze yl­my ga­za­nan­la­ry özün­de jem­le­ýän toplum­la­ryň gur­lup, ulan­ma­ga be­ril­me­gi ýer­li ýaşla­ryň hü­när taý­ýar­lyk­la­ry­nyň ýo­kar­lan­ma­gy­na, tä­ze, döw­re­bap hü­när­le­ri ele al­mak­la­ry­na, bilim­le­ri­ni ýo­kar­lan­dyr­mak­la­ry­na, yl­myň tä­ze gaza­nan­la­ry­ny ýa­kyn­dan öw­ren­mä­ge hem iter­gi ber­ýär, bu ugur­da tä­ze şert­le­ri aç­ýar, giň mümkin­çi­lik­le­ri dö­red­ýär. Iş­gär­le­riň, hü­när­men­le­riň, alym­la­ryň, in­že­ner­le­riň dö­re­di­ji­lik­li zäh­me­ti neti­je­sin­de ug­le­wo­do­rod se­riş­de­le­ri­ne baý ýurt bo­lan ata Wa­ta­ny­my­zyň yk­dy­sa­dy kuw­wa­ty bar­ha ar­týar. Ne­bit­gaz pu­da­gyn­da önüm­çi­li­giň bi­lim, ylym esas­la­ry­ny ber­kit­mek­de, hü­när­menle­riň taý­ýar­ly­gy­ny ut­ga­şyk­ly alyp bar­mak­da, saz­la­şyk­ly çöz­güt­le­ri tap­mak­da Hal­ka­ra ne­bit we gaz uni­wer­si­te­ti­ne wa­jyp orun de­giş­li­dir. Hormatly Prezidentimiz täze desganyň işi bilen tan­şa­nyn­da, bu ugur­da­ky hü­när­men­le­riň taýýar­la­ny­ly­şy­na aý­ra­tyn ün­si çek­di. Bi­ziň ýo­ka­ry okuw mek­de­bi­miz ugur­daş yl­my-bar­lag ins­titut­la­ry, Türk­me­nis­ta­nyň Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy we onuň yl­my-bar­lag ins­ti­tut­la­ry, Teh­no­lo­gi­ýalar mer­ke­zi hem-de da­şa­ry ýurt­la­ryň kom­pani­ýa­la­ry, şol san­da Ma­laý­zi­ýa­nyň «Pet­ro­nas», Fran­si­ýa­nyň «To­tal», Ko­re­ýa Res­pub­li­ka­sy­nyň «LG», hal­ka­ra «Dra­gon Oil» kom­pa­ni­ýa­la­ry bi­len hyz­mat­daş­lyk ed­ýär. Uni­wer­si­te­ti­miz­de Gahryman Arkadagymyzyň tagallasy bilen döre­di­len teh­no­lo­gi­ki mag­lu­mat­lar mer­ke­zi, in­žener­çi­lik aka­de­mi­ýa­sy, ta­lyp­la­ryň konst­ruk­torlar býu­ro­sy ne­bit­gaz pu­da­gy­nyň öňün­de du­ran we­zi­pe­le­ri amal et­mä­ge uly go­şant goş­ýar. Hormatly Prezidentimiziň tabşyrygy esasynda uni­wer­si­te­ti­miz­de öň­de­ba­ry­jy teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň or­naş­dy­ryl­ma­gy­na, yl­my bar­lag­la­ryň, tej­ri­be­leriň we sy­nag­la­ryň ge­çi­ril­me­gi­ne, okuw sa­pakla­ryn­da ýur­du­my­zyň we dün­ýä yl­my­nyň iň soň­ky ga­za­nan­la­ry­nyň, mag­lu­mat teh­no­lo­gi­ýala­ry­nyň öw­re­nil­me­gi­ne, ola­ryň giň­den or­naş­dyryl­ma­gy­na aý­ra­tyn äh­mi­ýet be­ril­ýär. Bu iş­ler Türkmenistanyň dünýäniň energetika bazarynda­ky or­nu­ny has-da ber­ki­der.

Oguldöndi BAÝLYÝEWA,

Halkara nebit we gaz uniwersitetiniň mugallymy.

“Nesil” gazeti,

15.01.2019ý.